وصیف گیسوی زن در ادبیات و فرهنگ عامه کُرمانج خراسان (کَچَک ، بسک و گولی)
ادبیات و فرهنگ عامه (فولکلور) کُرمانجی سرشار از استعاره ها، کنایه ها، عاشقانه ها، پندها و ضرب المثل هاست. یکی از نمودهای فرهنگ عامه کُرمانجی همانند فرهنگ سایر اقوام ترانه ها و توصیف های عاشقانه در وصف معشوق است. این گونه ادبیات در میان کُرمانج ها به طور قابل ملاحظه ای پررنگتر است. با نگاهی به اشعار و ترانه های فولکلوریک کُرمانجی خراسان در قالب های مختلف از جمله لو و سه خشتی متوجه می شویم که تا چه اندازه دلدادگی بین عاشق و معشوق و دختر و پسر در این قالب ها بیان شده است. اشعار و ترانه هایی که مشخص نیست چه زمانی و از زبان چه کسی بیان شده است. آنچه مشخص است این ترانه ها نشان از یک عشق پاک و بی آلایش دارد که در جامعه سنتی کُرمانج ها به چشم می خورد. در این پژوهش کوتاه به کاربرد و جایگاه واژه های کَچَک ، بسک و گولی (که‌چه‌ک و بسک و گولی ، Keçek û Bisk û Gulî) در اشعار سه خشتی کُرمانجی خراسان می پردازیم. کَچَک ، بسک و گولی هر کدام به قسمتی از گیسوهای زنان و دختران گفته می شود. کَچَک در زبان کردی کُرمانجی (خراسان) به موهای جلوی سر گفته می شود که بر روی پیشانی رها می شود. این واژه در کُرمانجی خراسان بیشتر رایج است. بسک به موهای بافته شده و آویزان در دو طرف صورت و گلی به موهای بافته شده در پشت سر می گویند. بیشتر این اشعار از قول مردان در وصف زنان و دختران است ، لیکن گاهی از زبان زنان نیز بیان شده است. اینک ببینیم گیسوی زنان (کَچَک ، بسک و گولی) در ترانه های سه خشتی چگونه وصف شده است. ذکر این نکته ضروری است که گرچه واژه گیسو یا مو می تواند معادل این سه واژه باشد و بکار رود لیکن در متن زیر و در ترجمه سه خشتی ها به فارسی جهت تمایز دادن عین همین واژه ها بکار رفته است.
کَچَک – در بیشتر اشعار سه خشتی کَچَک بر روی ابروها یا در میان ابروها توصیف شده است:
Elê periyê li nav periyan
Berindîra nav keriyan
Keçek rijand nav biriyan
ئه‌لێ په‌ریێ ل ناڤ په‌ریان
به‌رندیرا ناڤ که‌ریان
که‌چه‌ک ڕژاند ناڤ بریان
***
آهای پری مانند در میان پری ها
آهای بره ی (جوان) در میان گله ها
که کَچَک هایت را میان ابروان ریخته ای
Elê Zeryê le nav zeriyan
Keçek rijand nav biryane
Bêdil hiştim le wer deryan
ئه‌لێ زه‌ریێ له ناڤ زه‌ریان
که‌چه‌ک ڕژاند ناڤ بریانه
بێدل هشتم له وه‌ر ده‌ریان
***
آهای زری در میان زری ها
که کَچَک هایت را میان ابروان ریخته ای
مرا ناکام و بی دل گذاشتی و رفتی
در برخی از سه خشتی های کُرمانجی کَچَک به بال و پر پرندگان تشبیه شده است. در یکی از این اشعار ، شاعر گیسوان (کَچَک) دلبرش را که بر روی صورت افتاده است، به پر عقاب تشبیه می کند.
Keçek li rûyan, perê têran
Te dekişand serê nêran
Ez aşiqê keçekdaran
که‌چه‌ک ل ڕوویان، په‌رێ تێران
ته ده‌کشاند سه‌رێ نێران
ئه‌ز عاشقێ که‌چه‌کداران
کَچَک بر روی صورتش مثل پر عقاب است
***
سر شترهای نر را می کشد
من عاشق کَچَک دارها هستم
در جای دیگر کَچَک سیاه رنگ یار به پر زاغ مانند شده است:
Min û çîyê Aledaxê
Keçek danî perê zaxê
Li çî mewi, mê uraxê
من و چییێ ئاله‌داغێ
که‌چه‌ک دانی په‌رێ زاغێ
ل چی مه‌و، مێ ئوراغێ
***
من و کوه آلاداغ (کوهی در جنوب و غرب بجنورد)
کَچَک هایمان را همچون پر زاغ گذاشتیم
…
در یک سه خشتی دیگر شاعر آرزو دارد کَچَک های یارش را بریده و همچون بال با آنها پرواز کند:
Keçekê te ez bibirim
We qanat kem pî bifirim
Qismet biwe te hilgirim
که‌چه‌کێ ته ئه‌ز ببرم
وه قانات که‌م پی بفرم
قسمه‌ت بوه ته هلگرم
***
آرزو دارم کَچَک های تو را ببرم
و از آنها بال بسازم و با ان پرواز کنم
خدا قسمت کند تو را بگیرم
در برخی دیگر از سه خشتی ها کَچَک های یار همچون بریده ای باریک (Dilîm) از میوه کال یا خربزه مانند شده است:
Ji vê da tê salan salan
Keçek kiriye kûnê kalan
Ez hilgirim te îşallan
ژ ڤێ دا تێ سالان سالان
که‌چه‌ک کریه کوونێ کالان
ئه‌ز هلگرم ته ئیشاڵان
***
از آن طرف با ناز و غمزه می آید
…
ان شاء الله که تو را بگیرم
Çere çav in, çavê maran
Keçek kiriye taqê kalan
Cayîl terin we ermanan
چه‌ره چاڤن، چاڤێ ماران
که‌چه‌ک کریه تاقێ کالان
جاییل ته‌رن وه ئه‌رمانان
***
چشم هایش همچون چشم مار سیاه است
…
و جوان ها در آرزویش می میرند
در یکی از سه خشتی ها شاعر به شکل موهای کَچَک اشاره می کند و پیچ و تاب آن را می ستاید:
Keçekê te xurim xurim
Li ser sîngê te bimirim
Qismet biwi te hilgirim
که‌چه‌کێ ته خورم خورم
ل سه‌ر سینگێ ته بمرم
قسمه‌ت بوه ته هلگرم
***
کَچَک های تو پر پیچ و تاب(فرفری) است
آرزو دارم بر روی سینه ات بمیرم
خدا قسمت کند تو را بگیرم
در دیگر ترانه ها نیز زینت دادن و آرایش کَچَک تحسین شده و مایه آرامش و بردن غم و اندوه از دل یا برعکس مایه دل غمگین شدن قلمداد شده است.
Ez qiçik wûm çûme qirşan
Te keçekê xwe niqişand
Hilnagirim mirûz tirşan
ئه‌ز قچک وووم چوومه قرشان
ته که‌چه‌کێ خوه نقشاند
هلناگرم مرووز ترشان
***
من کوچک بودم که به جمع آوری قرش (نوعی گیاه که جارو از ان ساخته می شود) رفتم
تو کَچَک هایت را زینت و آرایش دادی
من افراد اخمی و ترش رو را نمی گیرم
Li keçekan çi kiriye
Renca dilê min biriye
Dilê caylan kul kiriye
ل که‌چه‌کان چ کریه
ڕه‌نجا دلێ من بریه
دلێ جایلان کول کریه
***
با کَچَک هایش چه کرده است
رنج و اندوه را از دل من برده است
و دل جوانان را پر از غم و اندوه کرده است
Li keçekan çi kiriye
Dûre tijî gul kiriye
Renca dilê min biriye
ل که‌چه‌کان چ کریه
دووره تژی گول کریه
ڕه‌نجا دلێ من بریه
***
با کَچَک هایش چه کرده است
دورش را پر از گل کرده است
و رنج و اندوه را از دلم برده است
گلی : گلی به موهای بافته شده در پشت سر زنان و دختران گفته می شود. گلی و زینت دادن و شکل و فرم آن اهمیت زیادی برای زنان کُرمانج داشته است به طوری که درازبودن و طویل بودن و نوع بافتن آن نشانه ی زیبایی آنان بوده است. مردان نیز به این امر توجه زیادی داشته و در زبان شاعران و بخشی ها به وفور به آن اشاره شده است. گلی گاه به بالی برای پرواز تشبیه شده است ، گاه درازا و طویل بودن و تعداد گره ها و خوش بافتی آن تحسین شده است. گاهی عاشق از معشوق می خواهد گلی هایش را ببافد و آن را بر روی شانه ها و پشت سرش رها کند. گلی های چهارده تایی مورد نظر و تعریف بوده و در تعداد زیادی از اشعار به آن اشاره شده است. به نونه های زیر توجه نمایید:
Çima gûliyê reş ba nayî
We ser xwe da tu bernayî
Ban dekime cewab nayî
چما گوولیێ ڕه‌ش با نایی
وه سه‌ر خوه دا تو به‌رنایی
بان ده‌کمه جه‌واب نایی
***
چرا گلی های سیاهت را نمی بافی
چرا آنها را بر روی پشت و شانه هایت رها نمی کنی
چرا بانگ می زنم جواب نمی دهی
Eşqewatê milyan milyan
Dest tavême qûşe gulîyan
Qîmîş nawim herme rûyan
ئه‌شقه‌واتێ ملیان ملیان
ده‌ست تاڤێمه قووشه گولییان
قیمیش ناوم هه‌رمه ڕوویان
***
عشق آباد (پایتخن ترکمنستان) میلیون میلیون ؟
دست به جفت گلی هایش می اندازم
حیفم می آید رویش را ببوسم
Gulî pirr in, gulîyan berde
Serê gulîyê te we gerd e
Her çi dewêm gu we ser de
گولی پڕن، گولییان به‌رده
سه‌رێ گولییێ ته وه گه‌رده
هه‌ر چ ده‌وێم گو وه سه‌ر ده
***
گلی هایت زیاد اند ، گلی هایت را رها کن
سر گلی هایت پر از گرد است
هر چه می گویم به صحبتم گوش کن
Were henî Îmamquliyan
Dest tavême çarde gulîyan
Te hilgirim ji nav kulyan
وه‌ره هه‌نی ئیمامقولیان
ده‌ست تاڤێمه چارده گولییان
ته هلگرم ژ ناڤ کولیان
***
بیا به امامقلی برویم (روستایی در قوچان)
دست در چهارده گلی ات می آویزم
تو را از میان همه می گیرم
Je kunê da defikirim
Çarde gulîyan dehijmirim
Qismet biwi te hilgirim
ژه کونێ دا ده‌فکرم
چارده گولییان ده‌هژمرم
قسمه‌ت بوه ته هلگرم
***
از شکاف (پنجره یا دیوار …) تو را نگاه می کنم
چهارده گلی هایت را می شمارم
خدا قسمت کند که تو را بگیرم
Kwînek birin dûr vegirtin
Guliyê keçkan hûr vegirtin
Du lawikan pîşê girtin
کوینه‌ک برن دوور ڤه‌گرتن
گولیێ که‌چکان هوور ڤه‌گرتن
دو لاوکان پیشێ گرتن
***
یکی از چادرها را دورتر برپا کردند
گلی های دختران را ریز ریز بافتن
دو پسر جلوی آنها را گرفتند
Serê gulîyê xwe vereşand
Hîlî danî xwe niqişand
Caylan we dû erman kişand
سه‌رێ گولییێ خوه ڤه‌ره‌شاند
هیلی دانی خوه نقشاند
جایلان وه دوو ئه‌رمان کشاند
***
سر گلی هایش را باز کرد (پاره پاره) کرد
آینه ای گذاشت و خودش را آرایش کرد
جوان ها به دنبالش حسرت کشیدند
Serê gulîyê xwe vereşand
Li nav malan xwe hilveşand
Caylan wi dû erman kişand
سه‌رێ گولییێ خوه ڤه‌ره‌شاند
ل ناڤ مالان خوه هلڤه‌شاند
جایلان و دوو ئه‌رمان کشاند
***
سر گلی هایش را پاره پاره کرد
در میان منزل ها (چادرها) جولان داد و خودنمایی کرد
و جوان ها به دنبالش حسرت کشیدند
Serê gulîyê xwe we bax ke
Karek bike xwe telaq ke
Tu min hilgir duşmen dax ke
سه‌رێ گولییێ خوه وه باغ که
کاره‌ک بکه خوه ته‌لاق که
تو من هلگر دوشمه‌ن داغ که
***
سرگیسوانت را گره بزن و طنازی مکن
کاری کن که طلاق بگیری
تو با من ازدواج کن و دشمن را داغ بر دل بنه .
Serê gulîyê te bibirrim
We qanat kem pê bifirrim
Te newînim, ez demirim
سه‌رێ گولییێ ته ببڕم
وه قانات که‌م پێ بفڕم
ته نه‌وینم، ئه‌ز ده‌مرم
***
سر گلی هایت را ببرم
با آن بالی ساخته و پرواز کنم
من اگر تو را نبینم میمیرم
Xerîb pirr in, xerîb pirr in
Her yêk guliyêk xwe bibirrin
We qanat ken pê bifirrin
غه‌ریب پڕن، غه‌ریب پڕن
هه‌ر یێک گولیێک خوه ببڕن
وه قانات که‌ن پێ بفڕن
***
غریب مثل من زیاد است ، غریب زیاد است
هر کدام یکی از گلی هایتان را ببرید
با آن بالی ساخته و پرواز کنید
Yara min
Yara minî ser wezîvê
Gulîyê te heft bost û nîvê!!
Nê ber çavan refşa hîvê!!
(E.R. Sipahî)
یارا من
یارا منی سه‌ر وه‌زیڤێ
گولییێ ته هه‌فت بۆست و نیڤێ!!
نێ به‌ر چاڤان ڕه‌فشا هیڤێ!!
***
دلبرمن
دلبرم که سکه های نقره برشالت داری
وبافه های گیسوانت هفت ونیم وجب درازا دارد
ماه با آنهمه زیبایی درچشمانت ناچیزاست!!
(ع.ر.سپاهی)
بسک – به موهای بافته شده و رها شده در دو طرف صورت زنان و دختران بسک می گویند. دراز بودن ، خوش بافت بودن و پیچ و تاب بسک اهمیت زیبایی به لحاظ زیبایی چه برای مردان و چه برای زنان داشته است. بسک در اشعار سه خشتی کُرمانجی به صورت زیر آمده است:
Çima çavê xwe kil nawî
Çima biskê xwe ba nawî
Natê berê ciwab nawî
چما چاڤێ خوه کل ناوی
چما بسکێ خوه با ناوی
ناتێ به‌رێ جواب ناوی
***
چرا چشم هایت را سرمه نمی زنی
چرا بسک هایت را نمی بافی
چرا مثل قبلا جواب نمی دهی
Çima çavê reş kil nayî
Çima biskê xwe tav nayî
Nata berê cewab nayî
چما چاڤێ ڕه‌ش کل نایی
چما بسکێ خوه تاڤ نایی
ناتا به‌رێ جه‌واب نایی
***
چرا چشم های سیاهت را سرمه نمی زنی
چرا بسک هایت را تاب نمی دهی
چرا مثل قبلا جواب نمی دهی
Elo lawikê tere mere
Urxan je ser biskan tere
Ro pişîn bû, hulist here
ئه‌لۆ لاوکێ ته‌ره مه‌ره
ئورخان ژه سه‌ر بسکان ته‌ره
ڕۆ پشین بوو، هولست هه‌ره
***
آهای پسر تر و تازه و شیک پوش
لحاف از روی بسک ها می رود!
روز به ظهر رسید، بلند شو و برو
Lo şivano ! wi xwe gir e
Biskan tav de wi bin guh de
Tu xanga xwe wi biray min de
لۆ شڤانۆ ! و خوه گره
بسکان تاڤ ده و بن گوه ده
تو خانگا خوه و برای من ده
***
آهای چوپان ! …؟
بسک هایت را تاب بده و زیر گوشت کن
و خواهرت را به برادرم بده
Serê biskê te qaçî kim
We bin kum û ereqçîn kim
Te we gul wî, ez te bîn kim
سه‌رێ بسکێ ته قاچی کم
وه بن کوم و ئه‌ره‌قچین کم
ته وه گول وی، ئه‌ز ته بین کم
***
سر بسک هایت را قیچی کنم
و در زیر کلاه و عرقچین جای دهم
تو گل باشی و تو را بو کنم!
Xu
Ewravî hatine ser waran
Dîsa le me barî baran
Xu çilkî je biskê daran !!
(E.R. Sipahî)
خو
ئه‌وراڤی هاتنه سه‌ر واران
دیسا له مه باری باران
خو چلکی ژه بسکێ داران !!
***
عرق
ابرها بر فراز چادرها خیمه زدند
دوباره برما باران فروبارید
درختها، باگیسوان فروهشته عرق ازشقیقه هایشان جاری شد!
(ع.ر.سپاهی)
توجه : منبع بیشتر سه خشتی های موجود در متن بالا کتاب سه خشتی کرمانجی خراسان تالیف پروفسور جلیل جلیل و خانم گلی شادکام است که می توانید در بخش دانلود کتاب از همین سایت تهیه نمایید
