بخشی کیست (عاشق ها کرمانجی )

 به برداشت ججوخان از سایت ریسکو  که به معرفی بخشی ها  پرداخته است در زیر نقل میشود.

در این شهر حافظان و میراث داران موسیقی ایران که « عاشق» و «بخشی» نامیده می شوند وجود دارند که متاسفانه کمتر مورد پژوهش و معرفی و حمایت قرار گرفته اند.

« عاشق ها» این مردان عاشق به هنر موسیقی به خوبی توانسته اند رسالت حفظ و گسترش این فرهنگ را بعهده گیرند. ادبیات و فرهنگ شفاهی کردها که یکی از غنی ترین انواع در نوع خود است بوسیله هنرمندانی به نام « عاشق ها» و « بخشی ها» حفظ شده است. هر چند که در سالهای اخیر این نوازندگان و هنرمندان متعهد

مورد بی مهری قرار گرفته اند وهنر آنها ورسالت شان رو به نابودی است اما عاشق ها وبخشی ها از تاریخی کهن بر خوردارند.

از زمان های قدیم اشعار وآهنگ های مسحور کننده به زبان کرمانجی در خراسان قدیم – شرق ایران- شهرت بسیاری داشته و دارای قدمت فراوانی است همچون آهنگ لو واسب چوبی که سابقه و تاریخ آنها به قبل از اسلام باز می گردد.

«عاشق ها» به احتمال قوی از گروه کردانی می باشند که پیش از اسلام در مشرق زمین بوده اند وتوانسته اند در گذر اعصار پا بر جا بمانند و موسیقی به جای مانده از تاریخ قدیم را با تاریخ معاصر کرد خراسان که عملاً از عصر صفوی رقم می خورد تلفیق کنند و در مسیر تکامل به عالی ترین درجه دست یابند.

مطالعه و تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته نشان از این دارد که کردها قبل از اسلام در خراسان قدیم زندگی می کردند.

مشاهده فرهنگ کردها به ویژه نوع پوشش- رنگ- ادبیات و رقص های کردی برای هر بیننده ای خبر از اعماق تاریخ و فرهنگ ایران می دهدکه نمی توان چنین دستاوردی را مربوط به چندین قرن اخیر دانست هر چند که آمار کردهای خراسان از عصر شاه عباس صفوی و مهاجرت قزلباشان مرزداران شمال خراسان و اقامت در این سرزمین به طور چشمگیری راه صعودی پیمودتا جایی که به استان خراسان شمالی کردستان خراسان نیز گفته اند، به بحث عاشق ها باز می گردیمکه در شمال خراسان به آن عاشق و آذربایجان« عاشیق» می گویند. واژه عاشق به احتمال تلفظ ویژه ای از واژه های« آیشک» «اشوک» « اشو» می باشد به معنی مرد مقدس که از نام ها و صفت های« عاشق ها» بوده است.

در واقع هنر موسیقی در نزد ایرانیان از دیرباز مورد ستایش و علاقه بوده و از قداست برخوردار بوده است و مرد عاشق( نوازنده) خود را به این مقام رسانیده است.

 عاشق های شیروان که آمار آنها تا قبل از پراکندگی به شهر های مختلف رقمی حدود 30 خانوار بوده است، همگی ساکن روستای هنامه بوده اند. آنها وابسته به بزرگ ایل کرد کیکانلو بوده و در دوره افشاریه برات بهادر عاشق و در دوره قاجاریه گل محمد عاشق و اولادش سرپرست عاشق ها بوده اند در عصر پهلوی اول رجب عالی بک عاشق، سرپرست عاشق های شیروان بوده است.

در گذشته هیچ جشن ومحفلی بدون حضور عاشق ها اجرا نمی شد مثلاً در ایام نوروز، میر نوروزی زنان و مردان، برپایی کشتی چوخه، جشن های باستانی، اعیاد برداشت محصول، هاوارها و …یک طرف قضیه حضور عاشق ها بود که کار  را بالا می برد و به اجرای جشن شور و شوق و قوت می داد.

عاشق ها ممولا در مراسم شاد نوعی لباس می پوشیدند که رنگ آن پیراهن قرمز بود و با پوشیدن شلوار کردی، جوراب های رنگی، بستن سر و کمر بوسیله دستمال شال، پوشیدن کلاه نمدی و به پا کردن چارخ های تیل دار در میدان رقص که گوند نام داشت بسیار چالاک می شدند که زمین و زمان را محو تماشای رقص خود می نمودند.

ممولا آهنگ هایی که در رقص توسط عاشق ها اجرا می شد عبارت بودند از:

1-   یک قرصه: قرص به معنی دست زدن، کف زدن می باشد که در این بازی دست ها یکبار به هم نزدیک می شود.

2-    دو قرصه

3-    سه قرصه

4-    پنج قرصه- شش قرصه- دوازده قرصه- انارکی- چپه راسته- سربازی- جان منه- شلنگی- مات مادی- آلاگوزیا آهنگ خانان- چوپ بازی- قالده قالده- مجسمه- سماع و…

سازهایی که مورد استفاده عاشق هاست عبارتند از:

1-   پیق( سورنا) 2- قوشمه 3- کمانچه 4- دهل 5- ضرب 6- دایره.

از جمله عاشق های بسیار معروف شیروان مرحوم رمضان علی عزیزی عاشق کیکانلو، متولد 1316 روستای اوغاز بود که استاد بی همتای سرنا- کمانچه- دهل و رقص کردی به شمار می رفت.

مرحوم استاد نیاز علی صحرا روشن فرزند رجب علی عاشق نیز که در سال 1312 در روستای هنامه متولد شد از جمله مطرح ترین کمانچه نوازان ایران و بهترین اجرا کنندگان رقص کردی بود که در سال 1381 در مشهد درگذشت.

در حال حاضر استاد نایبعلی صحرا روشن، فرزند مرحوم نیاز علی- خان محمد آدینه پور و قربان علی عاشق از دیگر ادامه دهندگان راه بزرگان موسیقی عاشق های شیروان هستند.

گروه مهم دیگری از نوازندگان شمال خراسان که در شیروان زندگی می کنند« بخشی ها» می باشند. هر چند که در سرتاسر خراسان شمالی بخشی وجود دارند، اما شهر شیروان زادگاه بخشی های توانایی است که موجب فخر اهل هنرند.

واژه بخشی به معنی کسی است که خداوند به او بخشش یا موهبتی عطا فرموده و او را به فردی استثنایی کرده است، بر طبق همین روایات بخشی باید بتواند بخواند بنوازد، شعر بگوید داستان بسراید و ساز خویش را نیز بسازد.

بخش ها اهمیت فراوانی در میان اهالی شیروان و سایر شهر های استان خراسان شمالی دارند. آنها در سابق در میان محافل خاص و عام حضور یافته و ضمن نوازندگی« دو تار» به مثابه حکیمانی بودندکه علاوه بر سرگرمی مردم و نواختن تار به آموزش تاریخ و ادبیات و امثال و حکم می پرداختند و موجب پند و اندرز دیگران می شدند. آنها گاهی با بیان داستان حماسی به تقویت روحیه جوانان در برابر حملات و خطرات احتمالی از سوی دشمنان وطن می پرداختند و با بیان توصیف قدرت نظامی و استعداد ایل مبلغ سیاسی  نیز بودند، از این رو بخشی ها همواره مورد توجه حکام و رجال و خوانین مطرح شمال خراسان بودند. ممولا هر«خان» بخشی مخصوصی در دستگاه خود داشت و بخشی را ضمن معاف از مالیات های متعدد موجود زمان، مورد توجه و حمایت نیز قرار می داد.

بخشی ها در سراسر منطقه زندگی خود به مجالس فراخوانده می شدند و در مجالس اگر شادی و عروسی بود، بطور کلی شاد می نواختند و به بیان منظومه های عاشقانه همانند کرم اصلی خان، لاله و لانجان، سبزپزی و … می پرداختند. البته انتخاب آهنگ و شعر از طرف بخشی بستگی به تشخیص او از موقعیت مجلس نیز داشت او گاهی در جمع جوانان قرار می گرفت و شروع به خواندن آهنگ های شاد عاشقانه و دو قرصه و … می کرد و گاهی نیز در جمع بزرگان و رجال قرار می گرفت که به خواندن اشعار عرفانی و تغزلات دلنشین همانند خجه لوره، لو، جعفر قلی و … می پرداخت. چنانچه در مجلسی چند دو تار زن و نوازنده به هم می رسیدند قصد خود ستایی می نمودند و به مقابله و مناظره می پرداختند که از آهنگ سؤال و جواب استفاده می شد، رگر هر بخشی در آن مسابقه پیروز می شد و حریفان را شکست می داد اجازه داشت تا دو تار حریفان و بخشی های تازه وارد و نوکار را اخذ و عنوان «بخشی» را از آنها سلب نماید چرا که« بخشی» بودن هنری بود بسیار مهم و مقدس و با ارزش و از این رو هر کسی نمی توانست خود را بخشی بنامد. ممولاً بخشی ها در محافل با تبحر و مهارت ویژه در داستان سرایی و نقل حکایات و نوازندگی زیبا مورد شاد باش و تشویق مردم قرار می گرفتند که برای تشویق بخشی از دو واژه «ساغل» و «نمری» به معنی سلامت بمانی و غیر استفاده می شد. بخشی نیز با مشاهده مخاطبان خود برای هنر نمایی بیشتر اشعاری را در وصف حضار مجلس و رجال مطرح و توصیف ارزش ها و افتخارات آنها شروع به «خودبندی» یا ساخت شعر و آهنگ می نمود که باز هم با تشویق حاضران روبرو می شد و در پایان نیز بخشی به هنرنمایی خود و خودستایی از خویش برمی آمد و بدین گونه به نواختن خاتمه می داد.

برخی از آهنگ هایی که توسط بخشی های شیروان اجرا می شود: آهنگ لو- نوایی- کورواغلی- خجه لوره- شاهسیار- سکینه- سالارمه- آتامرگان- حجی قداق- بیاض هرای جریستان و … منظومه ها و داستان عاشقانه کرم اصلی خان- طاهری- پری جان و … و اشعار حماسی چولان کورواغلی، جنگ خان های بیچران با ترکمن ها- سردار عوض و … می باشد.

یاد و نامی از بخشی های معروف شیروان

در برخی از روستاهای شیروان همانند سرانی- اسطرخی- گلیان- برزلی- خانلق می توان گفت آنقدر علاقه مردم به دو تار و این هنر وافر است که در هر منزلی دو تار و دو تار زنی وجود دارد از اینروست که این علاقه در فرهنگ شیروانی و جایگاه بخشی ها موجب بروز و پرورش بزرگ مردان هنرمندی شده است که هنرشان پوشیده نیست!

1-    لطیف بخشی سرحدی:او در دوره قاجاریه ساکن روستای هنامه شیروان بود و آنقدر شیفته دو تار شده بود که برای شکست بخشی های «ترکمن» چندین بار خود را به سرزمین ترکمن ها رسانیده بود اما وقتی بخشی ها ترکمن هنر او را برتر یافته بودند متعجب شده و او را انعام نموده بودند. او صاحب سبک و آهنگ ساز بود و آهنگ های آتامرگان که بوسیله مرحوم رحیم خان حفظ شده از آثار آن بخشی بزرگ شیروان بود.

2-   علی اکبر بخشی گلیانی:‌ مردی بود که در دامنه های کوه های شاه جهان پرورش یافته بهترین داستان سرا و راوی منظومه های ترکی بود که توانست شاگردان مهمی را پرورش دهد و هنر خود را ماندگار سازد او را در اجرای آهنگ کرم اصلی خان بی نظیر می دانند.

3-    استاد رحیم خان بخشی بیچرانلو: متولد 1280 شمسی روستای هنامه و از بهترین شاگردان لطیف بخشی سر حدی بود که توانست از کودکی نظر استادش را جلب نماید و تحت تعلیم استاد قرار گیرد. او از چهره های ماندگار هنری شیروان است که اینک استاد رمضان است راه استاد را ادامه می دهد.

4-   سلطان رضا ولی نژاد: از اهالی گلیان و معاصر رحیم خان بخشی بود که در اجرای آهنگ ها به سه زبان کردی- ترکی- فارسی استاد بوده و بهترین اجرا کننده حکایات محلی از جمله کورواغلی- قیامت و … می باشد که روزگاری نام او در سرتاسر خراسان پیچیده بود و از هنرش تعریف ها می شد. اینک گروه ولی نژاد شیروان ادامه دهنده راه آن استاد می باشند.

5-    عزیز بخشی هنامه ای: او فرزند محمد مهتر خرسکانلوئی بود که پدرش به واسطه حضور در دستگاه خوانین سرحدی به هنامه کوچیده بود. عزیز اولین شاگرد و بهترین شاگرد استاد رحیم خان بود که جنس اجرایش بسیار شبیه استاد رحیم خان بود. او ادامه دهنده سبک رحیم خان بود و توانست آهنگ های نگار، کچکی شیروانی، سلیمان و بقلیس و لو را بسراید و به پرورش شاگردانی نیز برای حفظ سبک رحیم خان همت نماید.

6-     دکتر شاهرضا فرزانه: او فرزانه ای از کردهای جلالی شیروان بود که تنها دوتار را همدم و مونس و «هوال» خود می دانست. او یکی از استادان و آهنگ سازان موفق بود که توانست « نبال دوتار»،« غربت»، «یاندم داغ لر» را بسراید و نام خود را جاودان نماید.

7-     محمد رحیم بخشی تیموری چپانلو: او از تیره کم کیل و ساکن روستای چپانلو بود. او بسیار خوش صدا، و مسلط در آواز به زبان های ترکمنی و کردی بود. او در رقص کردی اسب سواری نیز استاد بود و خط زیبایی هم داشت.

8-     همراه علی گل افروز: از بخشی های گیلان بود و بدیهه گو، داستان سرا و نوازنده چیره دست و توانایی به شمار می رفت. به بهترین شکل داستان های محلی را روایت می نمود از جمله نقل داستان سید یتیم- جولان کورواغلی- خد و سردار و … که بی نظیر بوده است.

خوشبختانه برخی از آهنگ های آن استاد توسط گروه ولی نژاد و بخشی های شاه جهان حفظ و اجرا می شوند. از دیگر هنرمندان «بخشی» و آوازخوان های شیروانی زهرائی میدانلو، حبیب سر حدی نقد و حافظ آهنگ های سرحدی، رمضان بردری، جعفر رحمانی، شیخ حسن زیارتی، غلامحسین اسطرخی، احمد بخشی حاتمی جریستان- علی بابا رستمی خلاجلو- مجید حسنی- غلامرضا مهدی- رضا موسی الرضایی، رستم تایانلو، حسین ولی نژاد- امیر خرسکانلو- بیژن اقدسی- ابوالفضل اوغازی خواننده آهنگ های جعفر قلی- سکینه و … را می توان نام برد.

منابع:

1-   سفر نامه ابن حوقل یا صوره الارض- تاریخ افغانستان قبل از اسلام- مسالک وممالک، برخی از کتاب هایی هستند که به وجود کردها در خراسان قبل از اسلام و اوایل اسلام اشاره کرده اند.

2-    آیینه وآواز- محمد رضا درویشی .

3-    رساله موسیقی خراسان پژوهش استاد اردلان.

4-    مجله ادبستان- شماره 37 مقاله بهمن بوستان.

5-    مصاحبه شفاهی با مرحوم نیاز علی و فرزندش نایبعلی صحرایی در سال 1380 .

6-    این آهنگ توسط علی بابا بخشی رستمی ساکن شیروان بخوبی بیان و اجرا می شود.

7-    مقاله مروری کوتاه بر زندگانی استاد رحیم خان بخشی بهادری- مجله کرمانج دانشگاه فردوسی مشهد.

8-    مصاحبه با استاد هاشم صادقی از مطلعین و محققین پیرامون بخشی های سرحد به ویژه محمد رحیم بخشی چپانلو.           

نشریه بین المللی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جاده ابریشم

شماره 65- اسفند 1383

پژوهشگر: شادروز امانی

منبع resaco.ir